منش و فرهنگ پهلوانی

[نادیا]

منش و فرهنگ پهلوانی

فلسفه و جهان بینی ایرانیان در دوران باستان فلسفه مبارزه بوده و از دیرباز ندای یاری كردن اهورامزدا در پیكار با اهریمن دعوتی مقدس شناخته می شده اكنون سخن در اینجا بر سر آن است كه نشان می دهد چگونه این فلسفه و جهان بینی بعد از اسلام، باز زیر شعائر مكتب فتوت یا آئین جوانمردی به صورت مشی اجتماعی ایرانیان همچنان ادامه یافته است.

نظر به اهمیت اساسی آئین فتوت در تاریخ زورخانه و نهضت های پهلوانی و عیاری ایران لازم است شرحی مختصر برای معرفی دستورالعملها و راهنمایی های آن من باب نمونه آورده شود تا بتوان بدین وسیله به اخلاق و رفتار و ویژگی های پهلوانان و عیاران، این پاسداران استقلال ایران، پی برد. البته این دستورالعملها و راهنمایی ها توسط عرفا و متصوفین خردمند ایرانی كه اندیشمندان اصلی ترین جوامع تولید كننده شهری یعنی پیشه وران بودند به مردم القا و آموخته می شده است.

برای آگاهی از وسعت دامنه دستور العمل ها و راهنمایی های مكتب فتوت ابتدا نام تعدادی از فتوت نامه ها ذكر می شود.

گرچه سراسر كتب كلاسیك ایرانی مانند شاهنامه فردوسی، تذكره الاولیاء، منطق الطیر، خمسه نظامی، بوستان و گلستان، دیوان حافظ، مثنوی معنوی مولوی... مشحون از آموزش های درخشان انسانی آیین فتوت است، با این وجود می توان از صدها كتاب و رساله نام برد كه تنها موضوع آنها در خصوص فتوت تألیف شده مانند فتوت نامه سلطانی، تحفه الاخوان فی خصایص الفتیان سمرقندی، رساله فتوتیه، فتوت نامه های شهاب الدین سهروردی، فتوت نامه نجم الدین زركوب، فتوت نامه یوسف كر كهری، فتوت نامه چیت سازان، فتوت نامه عطار، فتوت نامه ابو عبدالرحمن نیشابوری، فتوت نامه علی بن عبدالرسول، فتوت نامه تحفه الخوان خواجه عبدالله انصاری، كتاب الفتوت حنبلی، قواعد الفتوت عبدالرزاق كاشانی، رساله فتوت امام فخر رازی، فتوت نامه منظوم ناصری سیواسی، رساله فی الفتوت شیخ علاء الدوله سمنانی، رساله فتوتیه میرسید علی همدانی، فتوت نامه ابن معمار و ... كه تمامی می توانند نمایشگر عواطف عالی انسانی و مردم گرایی تاریخی ایرانیان باشد.

آقای دكتر محمدجعفر محجوب در مقدمه فتوت نامه سلطانی می نویسد: «فتوت تصوفی است عوامانه و راه رسم های آن ساده و عملی و درخور فهم پیشه وران و صنعتگران و كشاورزان و خلاصه عامه مردم است. از همین روی كاشفی «علم فتوت» را شعبه ای از «علم تصوف» خوانده است.

پدید آمدن و رواج و رونق فتوت بر اثر جریان های اجتماعی خاصی بود. ایشان همچنین می افزایند: «در این گفتار بارها از وابستگی كامل آئین سخن در میان آمده است. در حقیقت عیاری ـ كه شاید ریشه های آن به دوران های قبل از اسلام تاریخ ایران وابسته ـ (و از ساختمان لفظ عیار نیز این حدس تقویت می شود) بعد از اسلام به صورت فتوت در آمد.»

به شهادت تمامی فتوت نامه ها، دستور العمل ها و راهنمایی های فتوت نامه ها در عین حال به صنوف مختلف پییشه وران و زحمتكشان شهری هم تعلق داشته ولی به طور كلی شعائر این مكتب و كلمه فتوت مظهر شخصیت عیاران و پهلوانان و شاطران و مترادف نام ایشان بوده است. چنان كه در قابوسنامه هم عنصرالمعالی ضمن آن كه برای بازاریان و سپاهیان جوانمردی را آرزو كرده این صفت را درباره عیاران كلیت داده و آن را صفت محض ایشان خوانده است.

نموه هایی از بعضی صفحات چند فتوت نامه كه حاوی فشرده ترین و خلاصه ترین دستورالعمل ها برای عیاران و پهلوانان و دیگر اهل طریقت جوانمردی است ذیلاً آورده می شود. اولین آنها از نجم الدین زركوب است كه پس از برشمردن دوازده اصل از آئین فتوت با یادكردن از چهل صفت زشت و چهل صفت نیك، مرم را به تبدیل اخلاق از آن به این دعوت می كند.

' فتوت دار را شرط است: اول – آزاد باشد. دوم – بالغ باشد. سیم – عاقل باشد. چهارم – آنقدر علمش باشد كه تربیت جوانی تواند كردن؛ اگر بسیارش نباشد تفاوت نكند. پنجم – یتیم پرور و درویش نواز باشد. ششم – خلق خوشش باشد. هفتم – امانتش باشد. هشتم – صالح باشد نماز كننده. نهم – به زبان نگوید، الا به خیر خلق خدا. دهم – حملش باشد. یازدهم – پرحیا باشد كه حیا در آدمی نشان حلال زادگی است. دوازدهم – خوب صورت باشد، چنان كه در هیچ عضوش خلل مادرزاد نباشد.

صاحب فتوت را می باید كه تبدیل اخلاق باشد چنان كه نفس او پاك شود از چهل صفت بد و مخصوص شود به چهل صفت نیك.

اما صفت های بد چنان كه: حرص، حسد، حقد، بغض، تكلف، تصنع، تزویر، جهل، حمق، نفاق، تكبر، ظلم، فسق، خیانت، فحش، دئانت، خست، كسالت، تعصب شهوانی، صحبت به علت، ذلت، خوی بد، بی وفایی، بی حیایی، وقاحت، حیلت، مكر، سخن چینی، سفاهت، كدورت، دروغ، ناسپاسی، آیذا، عجب، بخل، ملامت، نامحرمی، مردم شكنی، غیبت، بهتان.

و باید آن چهل صفت بد مبدل شود به این چهل صفت خوب: علم، حلم، عزت، كرم، سخاوت، ثبات، وقار، وفا، حیا، شفقت، زهد، تقوی، لطف، صلاحیت، ایثار، خوی نیك، امانت، دیانت، حق شناسی، بی تكلفی، تواضع، صدق، صفا، دعا، مرحمت، انعام، احسان، صبر، شكر، تسلیم، رضا، توكل، قناعت، مجامله، ایمان، اسلام، محبت، خدمت، محرمیت.

و آنچه بدینها ماند و این معنی در چهل سال تمام شود. همچنان كه در پانزده سالگی بلوغ معنی؛ چون مرد راه رو را چهل سال تمام شود؛ اگر نبی است نبوت بدو فرو آید و اگر ولی است ولایت. ولی حامل ولایت وقتی گردد كه مخصوص شود بدین چهل صفت خوب كه تقریر سكردیم. '